Zamach

Głośny film Jerzego Passendorfera z 1958 roku (premiera 1959) opowiada o jednej z najsłynniejszych akcji Armii Krajowej podczas II wojny światowej.
Mowa o zamachu na SS-Brigadefuhrera dowódcę policji i SS, generała Fransa Kutscherę, zwanego „katem Warszawy”. Od chwili objęcia stanowiska w Warszawie organizował on masowe, uliczne egzekucje i łapanki.
Każdego tygodnia rozstrzeliwano 300 osób. Udana akcja przyniosła znaczące ograniczenie terroru.

„Zamach” jest precyzyjną rekonstrukcją akcji z 1 lutego 1944 roku. Film Passendorfera był kuźnią kadr dla polskiego kina. W role żołnierzy i żołnierek Armii Krajowej wcielili się aktorzy zaczynający dopiero swoją filmową drogę, ale wielu z nich na trwałe zapisało się potem w historii polskiego filmu. Jak chociażby Tadeusz Łomnicki, Roman Kłosowski, Jan Kobuszewski, Stanisław Mikulski czy Wojciech Siemion.

Toruń gra Warszawę

Scena ewakuacji z pola walki bojowników „Sokoła” i „Juno” (w filmie zmieniono ich pseudonimy na „Zawada” i „Orzeł”) została nakręcona na toruńskich moście im. Józefa Piłsudskiego. W filmie obaj bohaterowie zginęli w nurtach Wisły, do której skoczyli
po walce z Niemcami na Moście Kierbedzia. Jako, że owa przeprawa została wysadzona w powietrze podczas Powstania Warszawskiego, filmowcy szukali podobnego mostu, który mógłby ją „zagrać”. Idealnego kandydata odnaleźli właśnie w Toruniu.

Ciekawostki

• Polskie władze komunistyczne zakazały używania w filmie nazwy „Armia Krajowa”. Dlatego widz do samego końca nie dowiaduje się, jaka organizacja wykonała wyrok
  na „kacie Warszawy”. Jest to o tyle zaskakujące, że film powstał już po zakończeniu czasów stalinowskich w Polsce, podczas których przynależność do AK kończyła się wieloletnimi wyrokami więzienia lub egzekucjami.
• W filmie ani razu nie pada także nazwisko Fransa Kutschery.
• Jeden z uczestników „akcji na Kutscherę” doczekał się po latach własnego filmu.
  Mowa o Bronisławie Hellwigu ps. „Bruno”, który był jednym z kierowców samochodów, które uczestniczyły w akcji. Wywodzący się z Torunia producent Dawid Janicki i jego firma Shipsboy, poświęcili Hellwigowi jeden z odcinków swojej serii „Portrety wojenne” (zakupionej w 2016 roku przez Netflix). To pierwsza w Polsce seria, utrzymana w konwencji „animadoc”(łączącej dokument z animacjami) znanej m.in. z filmu
  „Sin City”. Odcinek wyreżyserował wywodzący się z Bydgoszczy Tomasz Matuszczak.
• Kiedy kręcono „Zamach”, najważniejsza łączniczka, która wzięła udział w zamachu Hanna Szarzyńska­ – Rewska, siedziała w więzieniu. Była pierwszym więźniem politycznym w Polsce po upadku stalinizmu.
  Za kraty trafiła 4 lipca 1958 roku za posiadanie egzemplarza paryskiej „Kultury”.
  Przez komunistyczny sąd została oskarżona o rozpowszechnianie „fałszywych wiadomości” i skazana na trzy lata więzienia. Podczas premiery „Zamachu” nadal przebywała w więzieniu (informacja za dr hab. Jerzym Eislerem, IPN w Warszawie)
• Konsultantem historycznym filmu był między innymi uczestnik tej akcji – Michał Issajewicz ps. „Miś”.
• Kombatanci Armii Krajowej mieli za złe reżyserowi użycie w nazwie filmu słowa „zamach”. Jak argumentowali, „zamachów” dokonują jedynie terroryści, zaś wykonanie wyroku na Kutscherze było regularną akcją bojową Polskiego Państwa Podziemnego.

Metryczka filmu

„Zamach”

Polska 1958, 81’

Reżyseria: Jerzy Passendorfer

Scenariusz: Jerzy Passendorfer

Zdjęcia: Jerzy Lipman

Muzyka: Adam Walaciński

Produkcja: Zespół Filmowy Iluzjon

Obsada: Bożena Kurowska, Grażyna Staniszewska, Zbigniew Cynkutis, Andrzej Kostenko, Roman Kłosowski, Tadeusz Łomnicki i inni.

Wybrane nagrody i wyróżnienia

MFF Mar del Plata – II nagroda Argentyńskiej Komisji Krytyki Teatralnej, nagroda za scenariusz, MFF San Sebastian – Nagroda Fipresci oraz wyróżnienie za najlepszy scenariusz, FFF Meksyk – nagroda dla najlepszego reżysera, FFF Guadaljara – Srebrne Sombrero, Międzynarodowy Festiwal Filmowy o Ruchu Oporu Cuneo – Złoty Medal i inne.