Nowicki Jan

Aktor teatralny i filmowy. Legendarna osobowość polskiej sceny artystycznej. Wystąpił w ponad stu filmach, kilkudziesięciu sztukach teatralnych. Od swej kultowej roli w filmie Sylwestra Chęcińskiego, zwany często „Wielkim Szu” polskiego filmu. Uważany też za pierwszego amanta polskiego kina.

Wybitny polski aktor urodzony 5 listopada 1939 roku w Kowalu koło Włocławka, przez większość życia artystycznego związany był z Krakowem i Teatrem Starym.
W latach 1958-60 studiował na Wydziale Aktorskim PWSTviF w Łodzi, następnie przeniósł się do krakowskiej PWST, gdzie w 1964 roku ukończył studia.
W tym samym roku miał miejsce jego debiut teatralny w spektaklu „Wariatka z Chaillot”. Na dużym ekranie debiutował w „Pierwszym dniu wolności” z 1964 roku w reżyserii Aleksandra Forda.
Dwa lata później został obsadzony jako kapitan Wyganowski u Andrzeja Wajdy w ekranizacji „Popiołów” Stefana Żeromskiego. Od samego początku grał w teatrze u najwybitniejszych reżyserów: Jerzego Jarockiego, Zygmunta Hübnera,
Bohdana Korzeniewskiego.

Pierwszą główną rolę filmową zagrał w „Barierze” Jerzego Skolimowskiego z 1966 roku. Po roli szkockiego szlachcica Ketlinga-Hassling of Elgin w „Panu Wołodyjowskim” Jerzego Hoffmana (1969) otworzył się ciąg występów filmach u największych nazwisk polskiego kina. Zagrał w „Życiu rodzinnym” (1970) i „Spirali” (1978) Krzysztofa Zanussiego, kinowym debiucie Andrzeja Żuławskiego „Trzecia część nocy”, u Wojciecha Jerzego Hasa w „Sanatorium pod Klepsydrą” wg prozy Brunona Schulza, u Wojciecha Marczewskiego w „Zmorach” i u Piotra Szulkina w „Golemie”.
Powrócił do roli Marka Soboty z „Życia rodzinnego” w „Rewizycie” Krzysztofa Zanussiego z 2009 roku. Czterokrotnie grał u Filipa Bajona: w „Balu na dworcu w Koluszkach”, w „Poznaniu ’56”, w „Przedwiośniu” oraz w „Magnacie”,
gdzie partnerował mu wywodzący się z Torunia Bogusław Linda.

Lata 70. przyniosły aktorowi wielką popularność i uznanie dzięki rolom w głośnych filmach. Rozpoczął wtedy wieloletnią współpracę z Martą Meszaros, wybitną węgierską reżyserką, która z czasem stała się również towarzyszką życia Nowickiego. W 1976 roku grał u niej, po raz pierwszy w filmie „Kilenc honap” („Dziewięć Miesięcy”), a potem wystąpił w kilkunastu następnych jej filmach. Wielokrotnie grywał też u innych węgierskich reżyserów.

Ta dekada to także wybitne kreacje Nowickiego w Starym Teatrze u Jerzego Jarockiego oraz w znakomitych spektaklach Andrzeja Wajdy w „Nocy listopadowej” Stanisława Wyspiańskiego  i „Nastazji Filipownej” według „Idioty” Dostojewskiego.
Te role uczyniły z Nowickiego jednego z najwybitniejszych aktorów polskich i na stałe zapisały się w historii polskiego teatru.

Lata 80. otworzył jeden z najpopularniejszych filmów z jego udziałem.
Popularność przyniosła Nowickiemu tytułowa rola oszusta karcianego w przeboju kinowym Sylwestra Chęcińskiego „Wielki Szu” z 1982 roku.
To „kultowa” rola, w której Nowicki pokazał „sarkastyczne skrzywienie ust” i „diaboliczny uśmiech”, jak określała to krytyka, które sprawiła, że postać czterdziestokilkuletniego szulera stała się jednym z najbardziej wyrazistych portretów filmowych ostatnich dwóch dziesięcioleci. Zagrał też w trzech kontynuacjach tego tytułu: w „Sztosie” (1997), w „Chwili nieuwagi, czyli drugi Sztos” (2011) Olafa Lubaszenki oraz w nawiązującym do filmu Chęcińskiego, niezależnym „Nie ma takiego numeru” Bartosza Brzeskota (2005). Do tej postaci powrócił, jakby „na prawach cytatu”, w roli Jerzego „Wielkiego Szu” w obrazie o starości, przemijaniu i aktorstwie „Jeszcze nie wieczór” Jacka Bławuta (2008), realizowanym w większości w Toruniu. Rola przyniosła mu nagrodę za pierwszoplanową rolę męską na Festiwalu Filmowym w Gdyni.

W latach 90. zagrał m.in. w kasowych „Młodych wilkach” Jarosława Żamojdy (1995), „Historii kina w Popielawach” Jana Jakuba Kolskiego (1998), wielkiej ekranizacji powieści Stefana Żeromskiego „Przedwiośnie” Filipa Bajona (2001).
Zagrał jednego z mężczyzn po sześćdziesiątce – „Matkę” w ciepłym filmie o starości Jacka Borcucha „Tulipany” (2004), a w 2004 roku stworzył przejmujący portret Imre Nagy’a, przywódcy węgierskiego powstania z 1956 roku w filmie Marty Meszaros „Niepochowany”, za którą został uhonorowany podczas Tarnowską Nagrodą Filmową. Nowicki nie uciekał też od gry w serialach. Na małym ekranie widzieliśmy go m.in. w „Apetycie na miłość”, „Egzaminie z życia” i „Magdzie M.”.

Rok 2011 przyniósł niewielką rolę w kostiumowym „Daas” Adriana Panka, gdzie partnerowała mu torunianka, Magdalena Czerwińska. Jego ostatnią, jak dotychczas, rolą jest postać wędkarza Bogdana w  krótkometrażowym „Fanatyku wędkarstwa” z 2017. To film wyjątkowy, bo jest pierwszą, polska ekranizacją tzw. „copypasty” – anonimowych tekstów internetowych o ogromnym potencjale humorystycznym, pełnych jednocześnie wulgaryzmów i ulicznego języka. „Copypasty” można by nazwać formą internetowego, „literackiego graffiti”.

Od 1999 roku jest Honorowym Obywatelem miasta Kowal.

Wybrana filmografia

  • 1964 – „Pierwszy dzień wolności” reż. Aleksander Ford
  • 1965 – „Popioły” reż. Andrzej Wajda
  • 1966 – „Bariera” reż. Jerzy Skolimowski
  • 1969 – „Pan Wołodyjowski” reż. Jerzy Hoffman
  • 1970 – „Życie rodzinne” reż. Krzysztof Zanussi
  • 1970 – „Dziura w ziemi” reż. Andrzej Kondratiuk
  • 1971 – „Trzecia część nocy” reż. Andrzej Żuławski
  • 1973 – „Sanatorium pod Klepsydrą” reż. Wojciech Jerzy Has
  • 1975 – „Noce i dnie” reż. Jerzy Antczak
  • 1976 – „Kilenc Honap” reż. Marta Meszaros
  • 1978 – „Zmory” reż. Wojciech Marczewski
  • 1979 – „Golem” reż. Piotr Szulkin
  • 1982 – „Wielki Szu” reż. Sylwester Chęciński
  • 1986 – „Magnat” reż. Filip Bajon
  • 1989 – „Lawa” reż. Tadeusz Konwicki
  • 1989 – „Bal na dworcu w Koluszkach” reż. Filip Bajon
  • 1993 – „Pajęczarki” reż. Barbara Sass
  • 1996 – „Dzieci i ryby” reż. Jacek Bromski
  • 1997 – „Sztos” reż. Olaf Lubaszenko
  • 1998 – „Historia kina w Popielawach” reż. Jan Jakub Kolski
  • 1999 – „Córy szczęścia” reż. Marta Meszaros
  • 2004 – „Tulipany” reż. Jacek Borcuch
  • 2006 – „Fundacja” reż. Filip Bajon
  • 2009 – „Rewizyta” reż. Krzysztof Zanussi
  • 2011 – „Daas” reż. Adrian Panek
  • 2017 – „Fanatyk” reż. Michał Tylka
  • 2019 – ,, Pan T.” reż. Marcin Krzyształowicz

Wybrane nagrody i wyróżnienia

Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Festiwal Filmowy w Gdyni – nagroda za pierwszoplanową rolę męską w filmie „Jeszcze nie wieczór”, Festiwal Aktorstwa Filmowego im. Tadeusza Szymkowa – nagroda „Platynowy szczeniak” za wybitne osiągnięcia, Tarnowska Nagroda Filmowa – nagroda za całokształt twórczości artystycznej, Międzynarodowy Festiwalu Kina Autorskiego „Quest Europe” w Zielonej Górze – nagroda „Wielki Ukłon” za całokształt twórczości, Kołobrzeski Festiwal Filmowy „Sensacyjne Lato Filmów” – Kołobrzeska Nagroda Aktorska „Ikona Polskiego Filmu”,  Przegląd Twórczości Filmowej „Pola i inni” w Lipnie – nagroda „Politki”, Festiwalu Bułgarskich Filmów Fabularnych w Warnie – nagroda specjalna za rolę męską w filmie „Ratunek dla miasta”, Złota Kaczka nominacje w kategorii najlepszy aktor polskich filmów sensacyjnych za filmy „Sztos” (1997) i „Wielki Szu” (1982) i inne.

Miejsca w regionie, związane z postacią:

Kowal
Kowal-2